Widok na Niedźwiadę

Na terenie współczesnej Niedźwiady od czasów pełnego średniowiecza znajdowały się dwie odrębne wioski Niedźwiada i Rozniszów. Był to teren ważny dla Królestwa Polskiego ze względów strategicznych, a to
z uwagi na bliskość granicy z Rusią Kijowską oraz łupieżcze najazdy Tatarów. Jeszcze w XIII w. na granicy Niedźwiady z Braciejową funkcjonował potężny warowny gród i sławne miasto o demonicznej nazwie Głodomank. Gród ów podupadł i stracił swoje ogromne znaczenie, o czym wspominał na kartach dziejów państwa wybitny XV-wieczny kronikarz Jan Długosz. Oprócz tej twierdzy na zachodnich obrzeżach Niedźwiady (współcześnie przysiółek Polska Dolna i Górna), na jednym ze wzgórz o wysokości 404m n.p.m., znajdowała się warowna strażnica państwowa, strzegąca szlaku komunikacyjnego oraz terenów granicznych, znana dzisiaj jako Zamczysko. Obie warownie nie oparły się najazdom Tatarów, a ich rola obronna znacznie zmalała, kiedy po podbojach Kazimierza Wielkiego w XIV w., granica Polski przesunęła się znacznie w kierunku wschodnim. Współcześnie z obu budowli zachowała się jedynie część ziemnych elementów obronnych, nasypisko, fragmenty wałów i fosy.

                Wieś Niedźwiada rozciąga się na długości kilkunastu kilometrów wzdłuż rzeki Niedźwiadki. Swój bieg potok ten rozpoczyna spod Góry Kamieńca, położonej na granicy Niedźwiady i Braciejowej. Ze swych źródeł leśnych płynie w kierunku północno-wschodnim i we wschodniej części wsi wpada do rzeki Wielopolki, jako jeden z jej większych, lewych dopływów. Po obu brzegach Niedźwiadki znajdują się niewielkie wzgórza, których wysokość dochodzi do 100m ponad dolinę rzeki. Panorama dawnej Niedźwiady wyglądała zapewne podobnie, z tą jednak różnicą, iż znacznie mniej było wiejskich domostw.

                Ciekawość budzić może etymologia Niedźwiady i Rozniszowa, czyli wyjaśnienie nazw obu wsi. Obie nazwy miejscowości łączy bardzo wiele, różnią się jedynie pochodzeniem. Nazwa Niedźwiada pochodzi
z języka słowiańskiego i oznacza lesistą okolicę, gdzie było dużo niedźwiedzi. Staropolskie słowa „medved”, czy  „miedźwiedź” oznaczają istotę jedzącą miód. Do osłoniętego pagórkami zakątka obfitującego w miód, ściągały pewnie duże ilości niedźwiedzi, których obecność nie przeszkadzała zbytnio nielicznym na tym obszarze bartnikom. Nazwa Rozniszów, a dokładniej Rossnischow, pochodzi z języka staroniemieckiego. Da się ona podzielić na trzy człony. Ross to pszczeli plaster, włoszczyzna, węza, raza. Nische lub nisse to wnęka, bądź gnida, pasożyt, natomiast hat, to gospodarstwo, zagroda, folwark. W dosłownym tłumaczeniu Rossnischow oznacza miejsce, gdzie zbiera się duże ilości miodu albo teren, na którym grasuje pożeracz plastra miodu lub zagrożona przez niedźwiedzie pasieka. Tak więc obie nazwy mają bardzo podobne znaczenie.

                Zarówno Niedźwiada, utożsamiana ze współczesną Niedźwiadą Górną, jak i Rozniszów, czyli obszar Niedźwiady Dolnej, były obszarami królewskimi od XIV do pierwszej połowy XVI w., dzierżawionymi przez ród Gałków. Byli to Prandota Gałka Starszy, Prandota Gałka Młodszy, Andrzej Gałka, Jan Gałka syn Andrzeja, Hieronim Gałka oraz Jan Gałka pleban z Biecza, który zwrócił dzierżawę w 1515r. Następnie królewszczyzny dzierżawiła w połowie XVI w. Anna Maciejowska, w drugiej połowie XVII w. Anna z Ziembic Bielinowa,
w dalszej części XVII w. i w wieku XVIII Tarnowscy, Potoccy oraz Świerzawscy. W 1772r. po I rozbiorze Polski Niedźwiada znalazła się w zaborze austriackim i od tego momentu przedstawiana jest jako jeden organizm wioskowy, bez podziału na Niedźwiadę i Rozniszów. W I połowie XIX w. władze austriackie sprzedały Niedźwiadę Łucji Przerębskiej oraz jej mężowi hrabiemu Skorupce. W okresie rabacji galicyjskiej wieś należała do rodu Baranowskich. Potem właścicielem Niedźwiady był Julian Steinborn, a następnie Szwantowscy. Bronisław Szwantowski sprzedał wieś pod parcelację bankowi ziemskiemu w Łańcucie za cenę 440 tysięcy koron.

                Niedźwiada i Rozniszów nie rozwijały się jednakowo pod względem gospodarczym. W pierwszych wiekach istnienia Niedźwiada była obszarem biednym i zacofanym, natomiast Rozniszów był majętną dzierżawą przynoszącą, spory dochód, szczególnie w XVI i XVII w. Jeszcze wcześniej w Rozniszowie znajdował się dwór, folwark, młyny oraz karczmy. Do dzierżawy rozniszowskiej dołączone zostały część Łączek Kucharskich (Bokocie), Glinik i Szkodna, co stanowiło łakomy kąsek dla znanych rodów szlacheckich,
a nawet magnackich. Sytuacja uległa zmianie w drugiej połowie XVIII w., kiedy to nastąpił kryzys społeczny, spowodowany zniszczeniami wojennymi, a wielu osadników opuszczało dotychczasowo zajmowane ziemie, szukając lepszych perspektyw. Jednak największy kryzys, niemal biedę, przyniósł okres zaborów, poprzez ciągłe walki z wojskami austriackimi i rosyjskimi, a także bunty chłopskie oraz klęski żywiołowe np. częste i obfite wylewy Wielopolki. Straszne skutki dla wsi przyniosły wydarzenia z dni 20-22 lutego 1846r., nazywane rabacją galicyjską. Chłopi niedźwiedzcy napadli na miejscowy dwór, który zrabowali, a następnie zniszczyli, łącząc się
z okoliczną ludnością, napadli na dwory w Broniszowie, Łączkach Kucharskich, Małej, Szkodnej. W wyniku zamieszek zginęli miejscowi dziedzice np. dzierżawca Niedźwiady Stanisław Baranowski wraz
z synem. Wystąpienie chłopskie wymierzone było również w miejscowe duchowieństwo, co zostanie szerzej opisane w kolejnym rozdziale.

                Wspomniany Stanisław Baranowski, dzierżawca rozniszowski okresu rabacji galicyjskiej posiadał, jak większość przedstawicieli tego rodu szlacheckiego, herb „Rawicz”. W herbie tym znajduje się wizerunek kobiety w czerwonej sukni, z rozpuszczonymi włosami, w złotej koronie, na czarnym kroczącym niedźwiedziu. Symbol niedźwiedzia (z czerwoną różą w łapie między rogami jelenia) pojawia się także w tzw. klejnocie nad herbem. Może mieć on ścisły związek z pochodzeniem nazw Rozniszowa lub Niedźwiady utożsamianych z tym właśnie groźnym zwierzęciem.

                Tuż po rabacji, której krwawe wydarzenia znacznie osłabiły potencjał gospodarczy Niedźwiady, władze austriackie w 1848r. przeprowadziły uwłaszczenie chłopów, którzy pozbawieni opieki dworów, jak również władz państwowych, popadli w straszną biedę, nie radząc sobie z nową sytuacją gospodarczą.

                Struktura społeczna Niedźwiady nie różni się wiele od przedstawionego w poprzednim rozdziale społeczeństwa łączkowskiego. Do grup uprzywilejowanych możemy zaliczyć szlachtę i duchowieństwo, natomiast stan chłopski dzielił się pod względem majątkowym na bogatych kmieci, a ponadto zagrodników tzw. dworskich i gromadzkich oraz komorników. Niedźwiadę, a szczególnie Rozniszów w pierwszych wiekach ich istnienia zamieszkiwali najprawdopodobniej osadnicy pochodzenia niemieckiego, wyparci następnie przez ludność rdzennie polską. Ponadto strukturę narodowościową wsi uzupełniali Żydzi, którzy zajmowali się handlem i prowadzeniem trzynastu karczm, rzekomo istniejących na terenie Niedźwiady. W przeciwieństwie do okolicznych miejscowości liczba Żydów na terenie Niedźwiady systematycznie malała. Początkowo było ich sporo tzn. kilkadziesiąt rodzin na obszarze całej miejscowości. W XIX w. wieś zamieszkiwało kilkaset osób wyznania mojżeszowego. W 1938r. spis ludności nie podawał ani jednego nazwiska pochodzenia żydowskiego w Niedźwiadzie, gdy w tym samym czasie na terenie całej parafii zamieszkiwało 85 Żydów.

                Na terenie wsi następował szybki rozwój kultury, a szczególnie szkolnictwa. W 1880r. czytać potrafiło zaledwie 10 %, a pisać niewiele ponad 2 % mieszkańców, analfabetów pozostawało 87,6 % osób. Dwadzieścia lat później czytało około 16 % i pisało 3,4 %. Liczba analfabetów zmniejszyła się o przeszło 7 %. W 1853r. wybudowano szkołę w Niedźwiadzie Dolnej. W 1910r. Rada Szkolna Krajowa powołała jednoklasową szkołę
w Niedźwiadzie Górnej. W 1927r. przeniesiono szkołę w Niedźwiadzie Dolnej do dawnego dworku, a rok później po rozbiórce starej szkoły z uzyskanego drzewa dobudowano kolejną salę lekcyjną w Niedźwiadzie Górnej. Pozwoliło to na uruchomienie czterech klas nauki na dwie zmiany. W kolejnych latach działało już dwie szkoły czteroklasowe. Rozwijało się także budownictwo i infrastruktura. W 1851r. w Niedźwiadzie Dolnej powstał pierwszy dom z kominem u Michała Bobulskiego. Pierwszy murowany dom wybudował Jan Babicz. Utwardzono kamieniami drogę na odcinku od Łączek Kucharskich do szkoły w Niedźwiadzie Górnej. W 1924r. powstała droga kamienna z Niedźwiady Górnej do Braciejowej. Pałac dworski przekształcono w Dom Ludowy. Powstawały także różnorodne organizacje społeczne: Kółko Rolnicze, Koło Gospodyń Wiejskich, Oddziały Związku Strzeleckiego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Jan Babicz został wybrany na posła
I Kadencji Sejmu II Rzeczpospolitej Polskiej. W okresie międzywojennym i powojennym wielu mieszkańców Niedźwiady udało się na emigrację do Stanów Zjednoczonych, zakładając na obczyźnie organizacje polonijne, które prowadziły owocną współpracę z macierzą w dziedzinie propagowania kultury i nauki.